گیاه مورد به صورت درختچه‌ای است که ارتفاع آن تا ۵/۴ متر می‌رسد. این درختچه همیشه سبز بوده و دارای برگ‌های بیضی نوک‌تیز به طول حداکثر ۴ سانتی‌متر و عرض تا ۱ سانتی‌متر، بدون دندانه، چرمی و به رنگ سبز تیره می‌باشد که به طور متقابل بر روی ساقه قرار می‌گیرند و معطرند.

گل‌ها سفیدرنگ و زیبا و دارای عطر خاصی هستند که آن‌ها هم به طور متقابل و با دمگلی در محل اتصال برگ‌ها روی ساقه قرار دارند. پرچم‌های گل به تعداد زیاد و با پایه‌ای بلند به صورت دسته‌ای بزرگ بر روی جام گل خودنمایی می‌کنند و زیبایی خاصی به گل‌ها می‌بخشند.

میوه هسته‌ای مورد، کروی یا تخم‌مرغی به اندازه نخود و به رنگ آبی مایل به سیاه یا سیاه است که طعم گس و رزینی دارد. پوست ساقه مورد که به صورت تکه‌هایی از آن جدا می‌شود، معطر است. بر روی ساقه برجستگی‌هایی به نام گال وجود دارد. با اینکه مورد همیشه سبز می‌باشد، به پرورش آن توجه بسیاری می‌شود. منطقه پراکنش آن نواحی مدیترانه، آسیا و ایران است.

منجیل، هرزویل، خرم‌آباد، گیلانغرب، نواحی بختیاری، کرمان، کازرون، مهارلو، اطراف شیراز، تبریز، سروستان، فسا، لار، بندرعباس، نقاطی از بلوچستان، خراسان و غیره از مناطق رویش این گیاه در ایران هستند. قسمت‌های مورد استفاده خوراکی و دارویی مورد میوه، گل، گال و برگ آن است.

تاریخچه

بر اساس کتاب گیاهان دارویی مرحوم دکتر زرگری، درختچه مورد از زمان باستان برای ایرانیان آشنا بوده است. بعضی ملل، از جمله یونانیان، برای این گیاه احترام خاصی قائل بوده‌اند. یونانیان مورد را سمبل جوانی و زیبایی می‌دانستند و برای نوعروسان تاجی از آن درست می‌کردند که به علت پایداری برگ مورد، نشانه عشق ماندگار و ابدی زن و شوهر بوده است. همچنین از تاج مورد در موفقیت‌ها، افتخارات و یا فتوحات استفاده می‌شده است.

از قدیم برگ مورد را به عنوان ماده ضدعفونی‌کننده مورد استفاده قرار می‌دادند. از میوه آن جهت التیام زخم‌ها و خونریزی‌ها بهره می‌جستند. میوه‌های تازه به عنوان مقوی معده و ادرارآور مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

در قرون وسطی استفاده چندانی از مورد به عنوان دارو نمی‌شد و از قرن ۱۶ میلادی به بعد که این گیاه به طور علمی مورد مطالعه قرار گرفت، استفاده از آن به عنوان مقوی معده، رفع ورم روده و اسهال خونی در بین مردم رایج شد.

مورد

ترکیبات مهم مورد

مهم‌ترین ترکیبات مورد، رایحه (اسانس) آن می‌باشد که حاوی سینئول، میرتنول، پی‌نن، ژرانیول، لینالول و کامفن است.

در سال‌های اخیر پژوهشگران آلمانی و ایتالیایی ترکیبات آسیل فلوروگلوسینول‌ها را در مورد کشف کرده‌اند که مسئول خاصیت ضد تورم آن است.

در قسمت‌های مختلف، از جمله برگ، میوه و گال مورد، تانن، اسانس و مواد رزینی وجود دارد که خاصیت قوی قابض آن مربوط به تانن‌ها است.

دانه‌های موجود در میوه حاوی ترکیبات روغنی از جمله اسیدهای چرب اولئیک، لینولئیک و پالمیتیک هستند.

میوه گیاه، غیر از مواد مذکور، حاوی قندهای مختلف و اسیدهای مالیک و سیتریک می‌باشد.

دارو شناختی و اثرات مهم

در بعضی نقاط جهان از میوه مورد به صورت خام یا پخته، تازه یا خشک استفاده می‌شود. مصرف میوه خشک، به خصوص در خاورمیانه، رایج است. گل‌ها و میوه خشک جهت عطر و مزه در سس‌ها و شربت‌ها به کار می‌روند. میوه‌ها به صورت نوشیدنی اسیدی مصرف می‌شوند. در ایتالیا غنچه‌های گل به مصرف خوراکی می‌رسند. گل‌ها شیرین و معطرند و در سالاد استفاده می‌شوند. برگ‌ها معطر، ضد خونریزی و مقوی هستند. به تازگی موادی با خاصیت آنتی‌بیوتیکی از این گیاه استخراج شده است. مواد فعال مورد به طور سریع جذب می‌شود و ظرف ۱۵ دقیقه، ادرار بوی مخصوص و رنگی بنفش پیدا می‌کند.

فرآورده‌های خوراکی مورد در درمان عفونت‌های ادراری، مشکلات هضم، برونشیت، سینوزیت و سرفه‌های خشک مۆثرند. در هندوستان از فرآورده‌های خوراکی مورد جهت مشکلات دماغی (صرع) و از فرآورده‌های موضعی آن جهت عفونت‌ها و هموروئید (بواسیر) و از اسانس برگ‌ها به عنوان آنتی‌سپتیک و درمان پیوره استفاده می‌شود. همچنین از اسانس مورد به صورت فرآورده‌های موضعی برای دردهای روماتیسمی استفاده می‌گردد. میوه مورد دارای خاصیت ضد نفخ بوده و در درمان اسهال، اسهال خونی، بواسیر، زخم‌های داخلی و روماتیسم مۆثر است. ترکیبات آسیل فلورو گلوسینول، از جمله میرتوکومولون A و B که اخیراً از مورد جدا شده‌اند، بر روی باکتری‌های گرام مثبت بسیار مۆثر، ولی بر روی گرام منفی‌ها بی‌تأثیرند. عصاره آبی الکلی برگ، ریشه و ساقه به دلیل داشتن مواد فنلی، در از بین بردن میکروب‌های گرام منفی و مثبت، از جمله Micrococcus pyogenes و Mycobacterium tuberculosis و قارچ‌ها اثری قوی دارد.

طریقه و میزان مصرف مورد

اسانس: مصرف ۱ تا ۲ قطره اسانس، تا چندین بار در روز بلامانع است. البته اسانس نباید به صورت خوراکی و مستقیماً مصرف شود.

دم‌کرده برگ: برای بهبود سرفه و سینوزیت، روی یک گرم برگ مورد یک لیوان آب جوش ریخته و به مدت ۲۰ دقیقه روی بخار بگذارید تا دم بکشد؛ سپس آن را صاف کرده و مصرف کنید.

عوارض جانبی

مصرف دارویی در حد توصیه‌شده عارضه جانبی ندارد.

احتیاط

زنان باردار نباید اسانس مورد را مصرف کنند.

استفاده خوراکی بیش از اندازه از اسانس مورد (بیش از ۱۰ گرم) خطرناک است و می‌تواند باعث استفراغ، اسهال و مسمومیت شود. این مسئله بیشتر به دلیل سینئول موجود در آن می‌باشد.

مورد

موارد استفاده مورد

اسانس مورد در محصولات بهداشتی، مانند صابون و شامپو و فرآورده‌های پوستی، از جمله پماد و کرم و در عطر و ادکلن مورد استفاده قرار می‌گیرد. به طور متوسط از ۱۰۰ کیلوگرم برگ مورد، ۱۰ گرم اسانس به دست می‌آید. همچنین از چوب آن زغال فعالی با کیفیت عالی به دست می‌آید. چوب مورد بسیار محکم، قابل ارتجاع و دارای بافت ریز است و از آن در تهیه صنایع دستی، عصا و مبلمان استفاده می‌شود.

در کتاب مخزن‌الادویه درباره مورد چنین نوشته شده است:

مورد دارای آثار ادرارآور، تسکین سرفه، ضد اسهال، قابض، دافع خفقان، محلل اورام (ورم‌ها)، مقوی معده و احشا، ضد زخم، درمان بواسیر، درمان زخم زبان و لثه می‌باشد. بوییدن برگ تازه آن مقوی دماغ (مغز) و ضماد آن جهت درد مفاصل و ضربه و شکستگی مفید است. طبخ (جوشانده) ریشه، برگ و میوه، روغن و عصاره آن مقوی مو و مانع افتادن و باعث دراز و سیاه شدن آن است.

مهم‌ترین اثرات گزارش‌شده

ضد درد، ضد باکتری، ضد ادم (خیز)، ضد اسپاسم، قابض، آنتی‌سپتیک، ضد نفخ، CNS دپرسانت، قارچ‌کش، کاهش‌دهنده قند خون، خلط‌آور، ضد درد سینه، مسکن، محرک، مقوی معده، کرم و پارازیت‌کش.

نکات قابل توجه

۱- خواص اشاره‌شده در کتاب مخزن‌الادویه درباره مورد، شباهت زیادی به اثرات گزارش و تأییدشده سال‌های اخیر دارد.

۲- فرآورده‌های تقویت موی این گیاه باید به صورت موضعی مصرف شوند.

۳- آنچه به عنوان مورد در عطاری‌ها عرضه می‌شود، اکثراً برگ و گاه مخلوط با میوه‌های خشک‌شده آن است.

۴- با توجه به اینکه بیشتر خواص مورد مربوط به عطر آن است و عطر به مرور زمان کم می‌شود، لذا هر چه مورد تازه‌تر باشد، اثرات آن قوی‌تر است. نگهداری مورد در حرارت کم و دور از هوا و در ظروف شیشه‌ای یا فلزی سربسته، از تبخیر سریع رایحه آن جلوگیری می‌کند.

۵- با توجه به خاصیت ضد میکروبی قوی اسانس مورد، در بسیاری مواقع برگ مورد به طور جدا و یا مخلوط با گیاهان دیگر، مانند برگ اکالیپتوس، جهت ضدعفونی محیط و یا رفع احتقان (به خصوص در سرماخوردگی و فصول سرد) به شکل بخور استفاده می‌شود.

۶- خواص و اثرات ذکر شده برای مورد (آس) در قانون ابن سینا مشابه با مخزن الادویه و اثرات گزارش شده جدید می‌باشد.